در دنیای امروز، نبردها دیگر فقط بر سر خاک و انرژی نیستند؛ منابع فناورانه و مواد استراتژیک به میدان تازه‌ی رقابت کشورها تبدیل شده‌اند.
در میان این منابع، گروه کوچکی از عناصر با نام‌هایی ناآشنا – از نئودیم و دیسپروزیم گرفته تا رنیوم، گالیم، ایندیوم و تانتال – نقش ستون فقرات فناوری‌های دفاعی و پیشرفته را ایفا می‌کنند.
از پیشرانه‌های موشک و توربین‌های هواپیما گرفته تا حسگرهای مادون قرمز، سامانه‌های هدایت، رادارهای فازآرایه و حتی سامانه‌های انرژی پهپادها، همه و همه وابسته به همین مواد هستند. بدون این عناصر، هیچ سامانه‌ی هوشمند، دقیق یا پایداری وجود نخواهد داشت.
به همین دلیل است که به این مواد لقب «نقشه‌ی ژنتیکی فناوری مدرن» داده‌اند — عناصری کوچک، اما تعیین‌کننده در سرنوشت قدرت‌های جهانی.
عناصر حیاتی در دل فناوری‌های دفاعی
هرکدام از این عناصر، در جایی از این زنجیره‌ی عظیم فناوری، نقش بی‌بدیلی دارند:
نئودیم (Nd) و پرزئودیمیم (Pr): آهنرباهای نئودیمیوم-آهن-بور، مغز متحرک موتورهای الکتریکی پهپادها، عملگرهای دقیق موشکی و ژنراتورهای سبک هستند.
دیسپروزیم (Dy) و تربیوم (Tb): مقاوم‌کننده‌های دمایی که حتی در حرارت‌های شدید موتورهای جت نیز خاصیت مغناطیسی خود را از دست نمی‌دهند.
رنیوم (Re)، مولیبدن (Mo) و تنگستن (W): اعضای بی‌بدیل آلیاژهای مقاوم در برابر حرارت — جایی که دمای نازل‌ها و پره‌های توربین به مرز ذوب می‌رسد.
گالیم (Ga) و ایندیوم (In): عناصر کلیدی در ساخت نیمه‌رساناهای پرتوان GaN و حسگرهای مادون قرمز – همان چشم‌های دیجیتالی جنگ‌های مدرن.
⚡ تانتال (Ta): در خازن‌هایی که باید در شرایط شوک و حرارت بالا بدون خطا کار کنند.
طلا (Au) و نقره (Ag): برای اتصالاتی که هر میکروولت در آن تعیین‌کننده است.
برلیم (Be)، نیکل (Ni)، کبالت (Co) و لیتیوم (Li): برای سازه‌های سبک، مقاوم و سامانه‌های انرژی با چگالی بالا که قلب تپنده‌ی پهپادها و تجهیزات هوشمند را می‌سازند.
این عناصر، بی‌صدا اما حیاتی‌اند؛ گمشده‌های جدول تناوبی که قدرت واقعی را پشت پرده‌ی فناوری شکل می‌دهند.
⚙️ تمرکز جهانی و خطر وابستگی
امروز بیش از ۷۰٪ زنجیره‌ی فرآوری عناصر خاکی کمیاب در چین متمرکز است. پکن نه‌تنها بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی این عناصر، بلکه رهبر بی‌چون‌وچرای فرآوری و تبدیل آن‌ها به محصولات با ارزش افزوده بالاست.
چین به‌درستی دریافته که در جنگ‌های قرن ۲۱، کسی پیروز است که کنترل مواد اولیه‌ی فناوری را در دست دارد.
به همین دلیل، این کشور با سرمایه‌گذاری‌های سنگین و کنترل صادرات در حوزه‌هایی چون گالیم، ژرمانیوم و نئودیم، نشان داده که مواد نادر می‌توانند همان نقشی را در آینده ایفا کنند که نفت در قرن گذشته داشت.
در مقابل، کشورهای صنعتی غربی تلاش کرده‌اند با ایجاد زنجیره‌های جایگزین در استرالیا، آمریکا و آفریقا از این وابستگی بکاهند؛ اما سرعت رشد تقاضا به‌مراتب از سرعت توسعه‌ی منابع جدید بیشتر است.
⚔️ سایه‌ی تنش‌های ژئوپلیتیک
وقتی صحبت از عناصر نادر می‌شود، نمی‌توان ژئوپلیتیک را نادیده گرفت.
درگیری‌های اخیر در خاورمیانه، به‌ویژه افزایش تنش میان ایران و اسرائیل در سال ۱۴۰۴، و بازگشت سیاست فشار حداکثری از سوی دولت‌های غربی، عملاً مسیرهای دسترسی ایران به بسیاری از مواد استراتژیک را محدود کرده است.
تحریم‌های جدید نه‌تنها شامل مبادلات بانکی یا انرژی، بلکه حوزه‌هایی چون مواد پیشرفته و تجهیزات آزمایشگاهی را نیز هدف گرفته‌اند — همان بخش‌هایی که زیربنای توسعه‌ی فناوری دفاعی‌اند.
در همین زمان، جنگ تجاری چین و ایالات متحده بعد دیگری از این نبرد را رقم زده است: نبرد بر سر کنترل صادرات مواد حیاتی. پکن با محدود کردن صادرات گالیم و ژرمانیوم به آمریکا نشان داد که در صورت فشار اقتصادی، می‌تواند نبض صنایع پیشرفته جهان را در دست بگیرد.
در مقابل، واشنگتن نیز با تحریم شرکت‌های فناوری چینی در حوزه نیمه‌رساناها پاسخ داد.
نتیجه‌ی این رقابت؟ افزایش بی‌سابقه‌ی قیمت عناصر کمیاب و رقابت جهانی برای ذخیره‌سازی آن‌ها.
پیامدها برای صنایع دفاعی
کمبود یا محدودیت در دسترسی به این عناصر، فقط یک مسئله‌ی اقتصادی نیست — مسئله‌ای راهبردی و فناورانه است.
هر تأخیر در تأمین یک عنصر می‌تواند پروژه‌ای چند میلیاردی را ماه‌ها متوقف کند.
افزایش هزینه‌ی تولید، وابستگی به چند تأمین‌کننده محدود، فشار برای طراحی مجدد سامانه‌ها، و حتی تغییر در اولویت‌های تحقیقاتی از جمله اثرات مستقیم این بحران هستند.
در شرایط تحریم، شرکت‌ها ناچارند مسیرهای بازیافت صنعتی (Urban Mining)، توسعه‌ی منابع داخلی و همکاری‌های فناورانه‌ی منطقه‌ای را جدی‌تر از همیشه دنبال کنند.
راهکارهای پایدار و آینده‌نگر
۱️⃣ تنوع‌بخشی واقعی زنجیره‌ی تأمین از طریق همکاری‌های قانونی و چندجانبه؛
۲️⃣ سرمایه‌گذاری در فناوری بازیافت مواد پیشرفته از پسماندهای الکترونیکی و صنعتی؛
۳️⃣ توسعه‌ی مواد جایگزین و طراحی کم‌مصرف در محصولات نظامی و صنعتی؛
۴️⃣ ایجاد ذخایر استراتژیک ملی برای تضمین پایداری تأمین در شرایط بحرانی؛
۵️⃣ ترویج دیپلماسی علمی و فناورانه برای کاهش اثر تحریم‌های فناورانه و ایجاد مسیرهای مشروع همکاری بین‌المللی.
جمع‌بندی نهایی
در جهانی که جنگ‌ها دیگر با تفنگ و تانک تعیین نمی‌شوند، کسی برنده است که مواد اولیه‌ی دانش را در اختیار دارد.
عنصرهای نادری مانند نئودیم، گالیم، تانتال و رنیوم، طلای جدید قرن بیست‌ویکم‌اند — کمیاب، حیاتی و به‌شدت راهبردی.
رقابت چین و آمریکا، تنش‌های خاورمیانه و تحریم‌های هدفمند، همه نشان می‌دهند که آینده‌ی نبردها نه‌تنها در میدان‌های نبرد، بلکه در معادن، آزمایشگاه‌ها و زنجیره‌های تأمین رقم می‌خورد.
برای کشورهایی مانند ایران، که در سال‌های اخیر با محدودیت‌های متعددی روبه‌رو بوده‌اند، مسیر آینده در یک جمله خلاصه می‌شود:
خودکفایی فناورانه، تنوع منابع، و توسعه‌ی هوشمند صنعت مواد پیشرفته.
